کد مطلب:28142 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:113
برخی از پژوهشیان[1] بر پایه برخی گزارش ها تأثیر او را در حوادث صدر اسلام، بسی شگرف دانسته اند و گاه از سَرِ بی تأمّلی، نگرشی خاص را در فرهنگ اسلامی بدو نسبت داده اند و حوادثی چون خیزش بر ضدّ عثمان را از جمله كارهای او تلقّی كرده اند. از سوی دیگر، متفكّرانی نیز وجود دارند كه نه تنها بدین سان در او ننگریسته اند، بلكه وجود چهره ای با این عنوان را یكسر زیر سؤال برده و وجود او را افسانه ای تلقّی كرده اند[2] و یا دست كم در وجود او تردید نموده اند.[3]. در این تحلیل، در اندیشه بازكاوی تمام نقل ها و گزارش ها درباره عبد اللَّه بن سبا و چگونگی شخصیّت او نیستیم. تنها بر آنیم تا با نیم نگاهی به شخصیّت او، نقش وی را در خیزش بر ضدّ عثمان نفی كنیم و بگوییم كه گزارش مربوط به آن، به لحاظ سند و نیز محتوا، شایستگی استناد ندارد. طبری به نقل از سَری و او از شعیب و او از سیف بن عمر گزارش می كند كه: عبد اللَّه بن سبا، مردی یهودی و اهل صنعا بود و مادرش زنی سیاه. در زمان عثمان، مسلمان شد و سپس در شهرهای مسلمانان می چرخید و آنان را گم راه می نمود و از حجاز آغاز كرد و سپس به بصره و كوفه و شام و مصر رفت.[4]. بر اساس این گزارش، ابن سبا یهودی زاده ای است كه به آهنگ گم راهی آفرینی در جامعه اسلامی، مسلمان شد و سپس در شهرها و آبادی ها راه می سپرد تا خواسته خویش را بگسترد. نوعِ نقل طبری، به قصّه ای ساختگی مانندتر است تا گزارشی تاریخی؛ چرا كه تازه مسلمانی كه از فرهنگی دیگر به حوزه فرهنگ اسلامی وارد شده است، با شرایط سفر آن روز، چگونه این همه شهر را در نوردیده و چه سان سخن می گفته كه توان گم راهی آفرینی نیز داشته است؟! گزارش ها درباره وی بسیار است. در مجموع، كارهایی كه به عبد اللَّه بن سبا نسبت داده اند، عبارت اند از: 1. طرح موضوع وصی بودن علی علیه السلام و غصب خلافت به وسیله عثمان؛ 2. تأثیرگذاری بر اصحاب بزرگ پیامبر خدا همچون:ابوذر، عمّار و نیز چهره های برجسته ای چون:مالك اَشتر و محمّد بن ابی بكر؛ 3. دعوت مردم به قیام بر ضدّ عثمان در كوفه، بصره و مصر؛ 4. به عهده داشتن رهبری شورش بر ضدّ عثمان، كه به كشته شدن عثمان منتهی شد؛ 5. شعله ور كردن آتش جنگ جمل، در هنگامه ای كه به مصالحه نزدیك می شد. به هر حال، گزارش یادشده را از لحاظ سند و متن، اندكی می كاویم.
در منابع و متون تاریخ اسلام، از شخصی به نام عبد اللَّه بن سبا (/ سبأ ) یاد شده است. گزارش های متفاوت و گاه متضاد درباره چگونگی شخصیّت او و تأثیر او در حوادث و جایگاه فكری و نیز پایگاه اجتماعی و سیاسی او، چهره او را در هاله ای از ابهام فرو برده است.